Molenaarsgraf

 In de volgende aflevering van Loket voor Lief en Leed staan we stil bij het graf van Egbert Switters achter de kerk van Lettelbert. Aan dat graf, uit 1853, kan je meteen zien wat zijn beroep was. Switters had de korenmolen Windlust aan de Westerdijk te Enumatil.

De grafsteen meldt dat Switters “te vroeg” heenging. Hij was nog geen dertig toen hij stierf. Ook staat er nog een andere bijzonderheid op het monument. Switters werd namelijk geboren aan boord van een zeeschip. Wat dat voor gevolgen had, is morgenavond, dinsdag 1 februari, te zien op TV Noord, steeds iets over het halve uur.

De vierde uitzending

Gebruikte stukken

Geboorteakte F. Jeltsema – Uithuizen 1879 nr. 81

Geboorteakte F. Jeltsema – Uithuizen 1906 nr. 45

Beschikking Rechtbank (1906) – uit RHC Groninger Archieven, Toegang 883 inv. nr. 147

Inschrijving Academie Minerva (1893)  uit RHC Groninger Archieven, Toegang 1448, inv. nr. 87/3:

Beeldhouw(st)er

 Het is niet het bekendste beeld in de stad Groningen, maar toch zullen veel mensen de Zittende Jongeling op het Emmaplein wel kennen. Net als een Bacchante in het Groninger stadhuis, is het gemaakt door Fré Jeltsema (1879 – 1971).

Aan deze indertijd nationaal vermaarde beeldhouwer is morgen (dinsdag 24 januari) Loket voor Lief en Leed op TV Noord gewijd. Waarbij onder meer zijn opmerkelijke geboorte-akte in beeld zal komen. Na zijn geboorte werd Jeltsema namelijk als meisje aangemerkt, een aanduiding die in 1906, via een gerechtelijke procedure, zou worden gewijzigd. Omdat Jeltsema toen al grote opgang maakte met zijn werk, veroorzaakte die geslachtsverandering nogal wat deining in de pers.

Jeltsema was het kind van een grote boer in Uithuizen, waar hij ter wereld kwam op de Polderboerderij, die hij later zou erven. Hij volgde meerdere kunstopleidingen, eerst in Groningen en vervolgens in Amsterdam, en won in 1902 de Prix de Rome voor beeldhouwkunst, waarmee hij (toen nog zij) stage kon gaan lopen bij kunstenaars die in Parijs en Rome werkten, zoals Leenhoff en Pander.

Volgens zijn biografen heeft de geslachtsverandering Jeltsema niet geschaad. Hij was sindsdien minder geneigd tot depressiviteit en zijn meest productieve jaren braken aan. In die tijd kwamen bovendien zijn bekendste beelden tot stand, zoals een vrouwenfiguur met spiegel aan de gevel van het Haagse Vredespaleis, en het beeld van Johan de Witt bij de Gevangenpoort in Den Haag.

Naast grote beelden ontwierp Jeltsema ettelijke penningen, zoals de prijspenning voor  Prix de Rome-winnaars, en een huldigingspenning bij de overdracht van het Museum Mesdag in Den Haag door de schenkers H.W. en Sientje Mesdag.

Veel van zijn werk maakte hij in een atelier dat zijn Haagse beschermvrouw Geesje Mesdag-van Calcar, schoonzus van H.W. Mesdag en weduwe van Taco Mesdag, speciaal voor hem had laten bouwen. In haar testament noemt ze hem haar “pleegzoon”. Na haar dood erfde hij haar huis, kunstschatten, en het grootste deel van haar geld. Hierdoor, en doordat hij de boerderij in Uithuizen verkocht, kon hij het zich veroorloven als een rentenier te gaan leven. Omdat er intussen enige kritiek op zijn werk was geuit, waar hij minder goed tegen kon, viel hij als beeldhouwer stil.

De rubriek Loket voor Lief en Leed is onderdeel van het raamprogramma ‘Noord Vandaag Het Vervolg’ en zal omstreeks 18.30 uur beginnen. Elk uur wordt de uitzending herhaald.

Webmuseum Mesdag – Van Calcar 

Let op: Naamsvarianten!

Dat de invoering van de Burgerlijke Stand nog niet betekende dat familienamen voor eeuwig en altijd dezelfde bleven, blijkt uit een verhaal van G. Bulthuis sr.

Hij is bezig met een onderzoek naar de voorouders van zijn moeder, de familie Mulder uit Leek. De stamvader daarvan blijkt begin negentiende eeuw ene Jan Mulders, mèt een s dus. Deze had een relatie met een Lisebet Johannes, maar was er niet mee getrouwd, voor zover hun nazaat dat kon nagaan. Het paar zal dan in concubinaat hebben geleefd, of ze waren, zoals dat heette, "over de puthaak" getrouwd. Vooral in veenstreken kwam dat nogal eens voor.

Uit deze relatie kwamen vier kinderen voort, die Jan Mulders volgens de geboorteaktes alle vier erkende. Volgens dezelfde aktes gingen deze kinderen ook allemaal Mulders heten. De s bleef er dus in.

De tweede dochter, Anne Marieke Mulders, geboren in 1825, kreeg in juni 1844 een kind. Dat kind werd erkend door Jan Franciscus Hecker, ook wel Hekker genoemd, en heette naar diens vader Coenraad, Coenraad Hecker dus.

Maar waarschijnlijk omdat de vader een paar maanden later trouwde met een andere vrouw dan de moeder van zijn zoon, heet die zoon bij zijn huwelijk in 1870 niet meer Coenraad Hecker, maar Coenraad Mulder, zonder s dus. Waarmee de familienaam van de stamvader iets korter werd.

Overigens hebben we hiermee het verhaal nog eenvoudig gehouden, want ook andere familieleden veranderden van naam. Niet geheel ten onrechte noemt Bulthuis zijn onderzoek "zeer ingewikkeld en verwarrend".

Dat onderzoek geeft wel aan, dat je bij familie-onderzoek nooit star moet afgaan op een enkele spellingsvariant van een familienaam. Je zult altijd breder moeten kijken, en rekening moeten houden met meerdere naamsvarianten, zeker in de negentiende eeuw en eerder.

En met die moraal besluiten we dit verhaal.

Acht maal ongehuwd moeder

Van Dick Huisman ontvingen we een verhaal over Foelke Alberts Huisman, geboren in 1823 te Jemgum in Oost Friesland als dochter van een schoenmaker die uiteindelijk in Wagenborgen overleed.

Foelke Huisman zelf woonde in Siddeburen en kreeg daar in de periode 1839 – 1859 acht kinderen. Toen de jongste twee jaar oud was, stierf ze, eveneens in Siddeburen.

Volgens onze correspondent was Foelke nooit getrouwd. Ze was dus acht maal ongehuwd moeder. Een grote schande in die tijd. Al haar kinderen echter, werden bij de Burgerlijke Stand aangegeven door Edsko Rotgers Diephuis, eveneens uit Siddeburen. Hij was weliswaar boerenzoon, maar werkte als boerenknecht, koopman en dagloner. De kinderen van Foelke kregen ook voornamen uit zijn familie van Edsko. Hoewel ze de familienaam van hun moeder Foelke droegen.

Dick Huisman zegt het niet, maar je zou bijna kunnen veronderstellen dat de kinderen van Foelke ook die van Edsko waren. En dat Edsko ze had verwekt. Een aanwijzing daarvoor zou ook kunnen zijn dat Edsko met een andere vrouw getrouwd was, welk huwelijk kinderloos bleef.

Als de veronderstelling juist is, moeten Foelke en Edsko behoorlijk over de tong zijn gegaan. Dick Huisman vraagt zich dan ook af, of iemand anders meer over ze weet te vertellen. Ook zou hij graag willen weten, wie Foelkes kinderen opvoedde na haar dood.

Voor die laatste vraag hebben we even in het diaconieregister van de hervormde gemeente Siddeburen over 1862 gekeken (Groninger Archieven toegang 298 – inv. nr. 102). Ongehuwde moeders en hun kinderen werden namelijk vrij vaak bedeeld, hetzij door een instelling van kerkelijke, hetzij door de burgerlijke armenzorg. Maar helaas, in het diaconale kasboek over dat jaar vonden we geen spoor van Foelkes kinderen. En daarmee blijft de vraag van Dick Huisman voorlopig nog even een open vraag.

Mensen die die hem voort kunnen helpen, omdat ze iets in kerkelijke of rechterlijke archieven hebben gevonden, verzoeken we vriendelijke om dat in een reactie op dit weblog of per mail te melden. Bij voorbaat onze hartelijke dank!

En de uitzending van gister

We zijn helemaal bij. Ziehier de uitzending van gister, over de Veendammer merklap uit 1811:

Uitzending gemist? Kijk hier!

Het heeft even wat tijd gekost, maar nu kunnen we ze, met dank aan TV Noord en het GAVA, hier presenteren: de eerste twee uitzendingen van het Loket voor Lief en Leed:

 

Binnenkort volgt aflevering 3

Janna’s merklap

 

In 1811 borduurde de dertien- of veertienjarige Janna Bartels deze merklap. Bovenaan zette ze haar eigen naam en die van directe verwanten. Daarna volgde het alfabet, wat typisch Gronings schijnt te zijn. En daar weer onder bracht ze allerlei figuren aan, zoals de twee mannetjes met druiventros centraal in beeld, die het bijbelse Land van Belofte symboliseren.

Hoewel er veel op de merklap staat, ontbreekt er ook iets, namelijk de familienaam van Janna en de haren. Die luidde Van der Werf, naar de scheepswerf die de familie al sinds 1714 bezat aan het Westerdiep in Veendam. Kennelijk vond Janna het patroniem Bartels ook wel voldoende. Het is een teken dat de in 1811 verplicht gestelde familienamen nog niet dadelijk ingeburgerd raakten.

Over de merklap, Janna Bartels, haar familie en hun scheepswerf gaat het vanavond (dinsdag 18 januari) in ‘Loket voor lief en leed’ op TV Noord. Deze rubriek maakt deel uit van het raamprogramma ‘Noord Vandaag Het Vervolg’ en zal omstreeks 18.30 uur beginnen. Elk uur wordt de uitzending herhaald.

 

Onbestaanbare datum

Ook Ria Huizinga stuurde ons een aardige anekdote over de aangifte van haar geboorte. Toen haar vader haar geboorte aangaf bij de burgerlijke stand en de ambtenaar van dienst hem naar de geboortedatum van haar moeder vroeg, zei hij:

"Mien vraauw is geboren op ainendattig september".

"Dat ken nait", zei de beambte.

"O? Waiten joe 't beter as ik?", zei mijn vader.

"Joa", zei de meneer achter het loket: "September het moar dattig doagen en gain ainendattig.

"Nou, dattig september zolt dèn wel wezen", zei mijn vader.

 

Helperus Helperi

Een van de eerste reacties die na de eerste uitzending per mail bij ons binnenkwam, was die van de heer Helperi Helperus Kim uit Rasquert. Hij merkte op dat zijn naam zeldzaam is, en dat onbekenden die naam vaak voor een Aziatische houden. Maar dat ten onrechte, zo weet hij:

“Toen mijn vader mij in 1946 wou aangeven met de namen Helperi Helperus bij de Burgerlijke Stand werden mijn voornamen geweigerd, omdat ze niet voorkwamen op de lijst met voornamen. Pas toen mijn vader met het boek Ommelander Geslachten aankwam en kon aantonen dat Helperi Helperus voorkwam in een uitgestorven tak van onze familie, werden deze namen geaccepteerd. Volgens het verhaal van mijn vader was Helperi destijds een voornaam en Helperus een achternaam.”

Deze anecdote heeft de heer Kim uit mondelinge overlevering. Hij is geen genealoog, en verdiepte zich verder nooit in de familiegeschiedenis. Maar hij zou er toch wel graag het zijne over willen weten.

Welnu, Helperus was, anders dan de vader van Kim meende, vroeger een voornaam. In Alle Groningers komt deze voornaam momenteel 63 maal voor. Wat betreft de oudste meldingen vooral in het  oostelijke deel van Fivelingo. Denk aan Siddeburen, Hellum, Appingedam en Farmsum. Helperi is de tweede naamval van deze voornaam, die gebruikt werd bij patroniemen (als: de zoon van Helperus). Van lieverlee werd dit een familienaam die in dezelfde streek voorkwam als de voornaam Helperus. Omdat dergelijke verlatiniseerde namen – zoals Nicolai, Ypei, Meinardi, Harmanni etc. – vaak werden aangenomen door families met een predikant of schoolmeester als stamvader, zou je kunnen veronderstellen dat dat ook bij de familie Helperi het geval moet zijn geweest.

Wat betreft de familie Kim: ook die kwam vanouds vooral voor in het oosten van Fivelingo. Het was in die streek een redelijk belangrijk geslacht, waarvan diverse leden brouwer waren, maar ook wel wedman.