Het loon der getuigen

 Bron: Schager Courant 12 november 1891. Voor berichtjes uit Groningen noemt deze krant meestal het Groninger blad waaraan ze het ontleende, alleen liet ze dat in dit geval na. In elk geval was het niet de Provinciale Groninger. Mogelijk had een correspondent in Groningen haar dit aardige verhaaltje toegestuurd. Met het ‘non plus ultra‘ in de laatste regel werd waarschijnlijk bedoeld dat er geen grotere sigaren verkrijgbaar waren.

Bakerpraatjes

Op dit weblog staan onder de rubriek Vergissingen al meerdere verhalen waaruit blijkt dat het geslacht van kinderen niet altijd goed in geboorte-akten terechtkwam. Deze verhalen hadden we met gemak nog met een aantal soortgelijke kunnen aanvullen en bij de redactie is er ook wel eens verbaasd gereageerd op het feit, dat het zo vaak fout ging. Deels zal er een natuurlijke reden zijn geweest voor de abuizen – niet altijd is het geslacht even zichtbaar – maar deze komen anderzijds ook wel degelijk voort uit puur menselijke vergissingen.

Zo vinden we in het geboorteregister van Uithuizermeeden over 1910 op 16 september ingeschreven Renzo Jan, zoon van de landbouwer en melkventer Johannes Linardus Straat en diens vrouw Trientje Bödeker. In de marge van deze geboorte-akte (nr. 90) staat echter een met rode inkt neergepende notitie, dat op rechterlijk bevel het geslacht van dit kind veranderd is in het vrouwelijke, terwijl de naam van het kind is gewijzigd in Aafke.

In nog een aparte akte, nummer 100, staat de reden voor deze wijzigingen. Bij de bevalling was er assistentie verleend door Trientje Bogema, de vrouw van Meint Groenendal uit Uithuizermeeden, die ter plaatse als baker en vroedvrouw optrad. Bij bevallingen waren in deze tijd nog geen mannen aanwezig (of het ging om een verloskundig arts). Toen het kind geboren was, vroeg vader Straat aan vrouw Groenendal of het een jongen of een meisje was, en zij antwoordde dat het om een jongen ging. Dezelfde vrijdag was vader Straal naar het gemeentehuis van Uithuizermeeden gegaan om aangifte te doen van zijn ‘zoon’. Maar eenmaal weer thuis van deze expeditie kreeg hij te horen:

“…dat vrouw Groenendal in hare tweeledige functie van vroedvrouw en baker het onderscheid manlijk en vrouwlijk tijdelijk uit het oog had verloren toen zij hem ten antwoord gaf dat het kind een jongen was. Zij heeft kennelijk alleen op de verzorging van moeder & kind gelet; dat hem toen ook zonder dat daar omtrent eenigen twijfel bleek, dat zijn kind niet was een jongen doch een meisje; dat dientengevolge de opgemaakte geboorte-acte (…) niet is natuurgetrouw en in het register een dwaling of vergissing heeft plaatsgehad…”

Kortom, het verkeerde geslacht in de geboorte-akte sproot hier voort uit een fout van de baker en vroedvrouw.

Dat dit vaker voorkwam, blijkt uit een bericht in – alweer – de Schager Courant van 1 juli 1888, dat ging over een geval in Kralingen bij Rotterdam: 

Met dank aan Harry Timmer, die bij het invoeren van de akten voor Alle Groningers stuitte op dit opmerkelijke geval.

Cel voor te late aangifte

Aldus een bericht in de Schager Courant van 4 februari 1858, dat men tevergeefs zal zoeken in de stedelijke en provinciale Groninger couranten.

Volgens bescheiden in het archief van de Groninger Arrondissementsrechtbank klopt het verhaal wel. Twee weken eerder, op 21 januari 1858, werd namelijk de kleermaker Hendrik Smit (57), geboren en wonende buiten de A-poort te Groningen, veroordeeld tot zes dagen cel, 8 gulden boete en de kosten van het geding, wegens het “wanbedrijf van het niet tijdig doen van aangifte van de geboorte van een kind”.

Wellicht dat Hendrik zich schaamde voor zijn ongehuwde dochter, de dienstbode Jantje Smit (27), die op 14 september 1857 bij hem thuis beviel van dit kind. Twee buurmannen, de zakkenverhuurder Adam Degeling (33) en de arbeider Berend Geerts Schuitema (62) hadden enige dagen na de bevalling met hem gesproken over de aangifte. Tegen beide had hij gezegd dat zijn zoon hem beloofde om ervoor te zorgen, maar dat die het had verzuimd. Waar hij tegen de een vertelde dat hij persoonlijk nog naar het stadhuis zou gaan, zei hij tegen de ander dat de zaak hem niet aanging en dat zijn dochter het zelf maar moest doen. Hoe dan ook, het was te laat gebeurd en Hendrik ging voor schut.

Omdat het kind niet binnen drie dagen was aangegeven, had Hendriks dochter Jantje een verzoekschrift bij de rechtbank moeten indienen om het verzuim te herstellen. Dat gebeurde een paar weken na haar bevalling, op 1 oktober 1857. Op 7 november boog de Kamer van Burgerlijke Zaken bij de rechtbank zich over het geval, waarbij ze diverse getuigen hoorde. Op 13 november gaf de rechtbank de gemeente Groningen opdracht om tot de inschrijving over te gaan, hetgeen dan op 26 november werkelijk gebeurde. De onvermogende Jantje, voor wie deze gerechtelijke procedure gratis verliep, noemde haar kind, een dochter, Jeltje. Dat was niet naar haar moeder, zoals je misschien zou verwachten, want die heette Fennechien.

Het lijkt er sterk op dat de verhouding tussen Jantje en haar vader sinds de geboorte van haar dochter ernstig bekoeld was. Bij het proces tegen haar vader getuigden namelijk ook twee bedienden van het Nosocomium, het academische ziekenhuis aan de Munnekeholm. Zij vertelden dat ze Jantje op de dag van haar bevalling opgehaald hadden bij haar ouders. Jantje was evenwel weer teruggestuurd, “daar ze reeds bevallen was”. Het lijkt er dus sterk op dat Hendrik graag van zijn ongehuwd kramende dochter afwilde.

Op 5 januari 1858, tijdens een strenge vorstperiode, werd Jantje opgepakt. Ze had “eenige tijd” rondgezworven zonder middelen van bestaan en die dag om een aalmoes gevraagd bij smid Wilkens in de Visserstraat te Groningen. Wegens landloperij en bedelarij werd ze veroordeeld tot drie maanden hechtenis.

Dat gebeurde op dezelfde dag dat haar vader moest voorkomen. Overigens hoefde die niet te zitten. Want op 14 april 1858 behaagde het Zijne Majesteit de Koning om diens gevangenisstraf kwijt te schelden. Hendrik Smit moest echter nog wel de boete betalen. Wat dat betreft bleef het vonnis van de rechtbank, dat tot in Noord-Holland de aandacht trok, onverminderd van kracht.

—

Bronnen: RHC Groninger Archieven, toegang 883 archief Arrondissementsrechtbank Groningen, de inv. nr.s 42 (rolboek), 69 (proces-verbalen van de zittingen), 99 (minuut-vonnissen) 1291 (verzoekschriften) nr. 3718 Exhibitum 1 oktober 1857; Provinciale Groninger Courant 5 januari 1858 (bericht over het weer).

Nazaat van een Fries uit 1811?

 

Het Fries historisch en letterkundig centrum Tresoar heeft alle in 1811 geboren inwoners van Friesland verzameld op een website, waaruit blijkt dat bijvoorbeeld Doutzen Kroes en Foekje Dillema afstammen van zo’n kind uit 1811.

Het is de bedoeling dat bezoekers van de website nagaan of zij net als deze beroemde Friezen een voorvader of – moeder uit 1811 hebben. Dit zal uiteraard ook opgaan voor nogal wat Groningers, want de Friese immigratie is hier altijd erg groot geweest, en dan vooral in het Westerkwartier, waar de streektaal er ook nog de meeste sporen van draagt.

Op de site kunnen de nazaten ‘harde genealogische feiten’ en bijzondere verhalen als reactie kwijt. Op 18 november dit jaar hoopt het Tresoar dan zoveel mogelijk afstammelingen van de in 1811 geboren Friezen bijeen te brengen op een ‘Friezendag’, waar mensen via workshops en individueel meer te weten kunnen komen over het zoeken in Friese archiefbronnen.

Fryslan1811 / geboren in 1811

’t Was wel mien laifste opa!’

In de nieuwste editie van het Groningse digitale tijdschrift Kreuze gaat Beno Doedens in op zijn werkzame leven als ambtenaar burgerlijke stand en bevolkingsregister in de gemeenten Termunten en Oude Pekela. Hij was er

"de man dij de akten kloar muik en inschreef."

Over de bevolkingsadministratie legt Doedens helder uit dat die net als de registratie van geboorte, huwelijk en dood al begon in 1811, maar dat in de eerste jaren nadien de bevolkingslijsten niet werden bijgehouden met verhuizingen, een lacune waarin op het platteland eerst vanaf 1850 werd voorzien. De nieuwe gemeentewet van die tijd schreef bijvoorbeeld voor dat ook in dorpen en gehuchten de huizen genummerd moesten worden:

"En wel der in dij hoezen woonde wer deur de gemaintesiktoares en zien ambtenoaren sekuur opschreven. Aale leden van t gezin kregen n blad in n groot bouk. Inwonende dainstboden kregen een apaart bouk, het dainstbodenregister, net as bewoners van gestichten en aarmhoezen."

Deze administratie bleef in opzet niet altijd gelijk, aldus Doedens. Vanaf 1920 werden de boeken vervangen door losse gezinskaarten en in 1938 kreeg elke inwoner een eigen persoonskaart. Ook van elke woning kwam er een woningkaart met daarop de bewoners van het huis. Dat alles vormde samen  het Bevolkingsregister. En het werk dat erbij kwam kijken qua mutaties (geboorte, dood, verhuizingen) noemde men de bevolkingsboekhouding, die overigens door de komst van de computer ook weer anders ingericht is. Voordat men nu op internet gaat kijken naar bevolkingsregisters: weliswaar zijn deze tot 1938 openbaar, maar helaas moet je er vaak nog voor naar gemeentehuizen, omdat de registers van veel plattelandsgemeenten nog niet op het internet staan.

Doedens mag dan al jaren gepensioneerd zijn, als genealoog is hij een groot liefhebber van computer en internet, zo vertelt hij in Kreuze. Van zijn eigen voorouders en verwanten heeft hij nu een database met ruim 7000 namen. Wat wel vaker wordt geconstateerd: ergens blijken we allemaal familie van elkaar. Zo ontdekte Doedens dat zijn oud-klasgenoot, kameraad, en scheidend Kreuze-redacteur Jan Blaauw aan hem verwant is. Wat ook geldt voor zijn voornaamgenoot Beno Hofman, de bekende stadshistoricus van Groningen:

"k Heb hom ais een stroombraifke stuurd om te vroagen woar hai zien veurnoam aan te danken het.  En joa heur, wie hebben Hindrik Benes Bulthuis oet Heveskes as gezoamenlieke veurolder. Dat was al veur de Fraanse tied."

Maar zijn genealogische onderzoek had voor Doedens nog een verrassing in petto. Hij kwam aan de weet dat zijn vader en diens stiefvader achterneven waren. Of er bij het tweede huwelijk van opoe sprake was van een verboden graad van bloedverwantschap vertelt Doedens er niet bij, maar door toedoen van sprookjes hebben stief(groot)ouders vaak ten onrechte een slechte naam, zo blijkt maar weer:

"t Was wel mien laifste Opa!"

Naschrift 6 juli 2011:

Van Beno Doedens ontvingen we nog de volgende aanvulling:

"Wat de verboden graad van bloedverwantschap betreft tussen mijn vader en zijn stiefvader: het waren achterneven in de mannelijke lijn. In feite was zijn stiefvader zijn oud-oom, als het zijn oud-tante was geweest, dan was er een huwelijksverbod geweest, eentje overigens die door dispensatie door de Koning wegens "gewichtige redenen" (en dat gewichtig is dan te lezen als eentje van gemiddeld 5 tot 7 pond, zeg maar zwangerschap) kon worden opgeheven. In het algemeen bestonden huwelijksbeletselen tussen bloed- en aanverwanten waaruit nakomelingenschap kon worden verwacht, maar deze konden door dispensatie worden opgeheven."

Schilderij blijkt reproductie

Er is goed nieuws en er is slecht nieuws. Het goede houdt in dat het vermiste schilderij uit Slochteren weer terecht is. Helaas blijkt het geen schilderij, maar een reproductie, en dat is dan het slechte nieuws.

De redactie van dit weblog kreeg een telefoontje vanuit het gemeentehuis in Slochteren, dat de voorstelling, die daar waarschijnlijk ooit de trouwzaal opsierde, bij het opruimen van een kast aangetroffen was. Degene die belde uitte er al haar twijfels over of het wel een schilderij was. Bij het in ogenschouw nemen bleek één vinger over het vermeende doek inderdaad al voldoende. Het ging om een gedrukte reproductie, weliswaar mooi ingelijst, maar beslist geen origineel, zoals we meenden op basis van een notitie, omstreeks 1972 gemaakt door de fotograaf van het toenmalige Rijksarchief Groningen.

Hoewel de voorgestelde situatie voor de gemeente Slochteren voldoende herkenbaars zal hebben gehad om de repro aan te kopen, betrof deze situatie niet iets in de gemeente Slochteren. Achterop de reproductie zat namelijk een briefje: “Albert Anker, Le Contrat de Mariage, Der Ehekontrakt.” Deze Albert Anker (1831 – 1910) was een Zwitserse schilder van vooral genreschilderijen, wiens dan weer bijna kitscherige, dan weer bijna fotorealistische werk een grote populariteit genoot. En geniet, want je kunt er nu nog steeds namaaksels in olieverf van kopen. 

De titel van de in Slochteren aangetroffen repro is eigenlijk verkeerd, want dit werk van Anker heet officieel Ziviltrauung. Dit past ook meer bij een trouwerij op een gemeentesecretarie, terwijl de titels op de reproductie meer aan een notariskantoor doen denken. Van Ziviltrauung werden meteen na 1887, het jaar dat Anker de voorstelling schilderde, al gravures gemaakt, die af en toe nog in de kunsthandel opduiken en dan goede prijzen doen. Een in olieverf nageschilderde repro met de oorspronkelijke maten 127 bij 77 centimeter doet bijna 650 euro zonder verzendkosten, terwijl er een gedrukte op de markt is voor 5 euro.

Op de achterkant van de reproductie in Slochteren zit ook nog een stickertje van kunsthandel Ongering, Gelkingestraat 50 in Groningen. Daar heeft de gemeente Slochteren de repro dus gekocht. Ongering bestaat nog steeds, maar dan aan de Oude Kijk in ’t Jatstraat. Volgens de eigenaar, die we belden, verhuisde het bedrijf in 1953 uit de Gelkingestraat. Een blik in de Groninger adresboeken leert vervolgens, dat Ongering daar vanaf 1934 zat. De gemeente Slochteren kocht de ingelijste reproductie, kortom, tussen 1934 en 1953. Deze tijd in aanmerking genomen, gaat het om een repro van goede kwaliteit, want de kleuren zijn intussen nauwelijks aangetast.