Dood in het vreemdelingenlegioen

Op 5 september 1846 overleed te Oran in Algerije Tonnis Upmeijer, fuselier in het Franse Vreemdelingenlegioen. Enkele dagen daarvoor was hij daar in het Militaire Hospitaal opgenomen met typhus.

Volgens de overlijdensverklaring was Tonnis Upmeijer op 16 oktober 1820 geboren in Winschoten als zoon van een Henri Upmeijer en een Jeanne Eerks. Deze namen waren duidelijk verfranst. In werkelijkheid heetten zijn vader en moeder Hindrik Tonnis Upmeijer en Jantje Tjarks Heeres.

De familienaam Upmeijer was er ooit een van rechters en advocaten en de familienaam Heeres een van dikke Oldambster boeren. Je krijgt dan een beeld voor ogen van een zoon uit een gegoede familie die alle schepen achter zich verbrandde en het avontuur in den vreemde zocht. Maar die goede komaf blijkt bij nader inzien twijfelachtig, want Tonnis’ moeder stond bij het huwelijk van zijn oudste (half)zuster Hillechien in 1831 te boek als arbeidster, terwijl het ook nog eens lijkt of zij toen nog ongehuwd was, omdat er geen naam van haar vader in de huwelijksakte staat. Dat is wel het geval bij het huwelijk van Tonnis’ zuster Hindrikje, een dienstmeid, in 1837, maar ook dan geldt hun moeder nog steeds als arbeidster.

Van een zwart schaap uit een gegoede familie is dus geen sprake. Toch moet er iets aan de hand zijn geweest, want de geboorteplaats die Tonnis bij het Vreemdelingenlegioen opgaf blijkt in elk geval niet blijkt te kloppen. Wellicht is hij zelfs helemaal niet in Groningerland geboren. Waar wel, dat is vooralsnog een raadsel.

Legionnair Upmeijer zat ten tijde van zijn overlijden niet in een gewoon onderdeel van het Vreemdelingenlegioen, maar in een strafcompagnie. Hij viel dus niet te handhaven in zijn reguliere onderdeel, waarschijnlijk maakte hij zich schuldig aan wangedrag of probeerde hij onder zijn verbintenis met het legioen uit te komen door zichzelf te verwonden.

Het Vreemdelingenlegioen bestond op het moment dat Tonnis Upmeijer er zich aanmeldde helemaal nog niet zo lang. Het was in 1831 opgericht. Bij die oprichting werd een van de acht bataljons gevormd door Belgen en Nederlanders. In totaal ging het om 896 man. Tonnis was dus niet de eerste en ook lang niet de enige legionnair uit deze noordelijke streken, zo vinden we op een verre van compleet lijstje van Nederlandse Legionairs de naam van Eppo Sijtzema, een stad-Groninger, geboren in 1813, die in 1842 als legionnair overleed.

Het overlijdensbericht van Tonnis Upmeijer deed er overigens ruim een jaar over om de afstand tussen Oran en Winschoten te overbruggen. Vooral de ministeries van oorlog en buitenlandse zaken  in Parijs bleken bureaucratische hobbels. Pas op oudejaarsdag 1847 schreef de gemeente Winschoten haar verloren zoon als overledene in.

Met dank aan Jakob Franken.

Je voorvader zijn signalement

Als de schipper Pieter Fransen eind 1837 trouwen wil, levert hij ook een verklaring in, dat hij aan de verplichtingen voor de Nationale Militie heeft voldaan. In deze verklaring (zie linksonder op het bovenstaande plaatje) staat ook zijn signalement. Pieter is 1 el, 7 palm, 4 duim en 0 streep groot, hij heeft een ovaal gezicht, een plat voorhoofd, blauwe ogen, een lange neus, een “ordinaire” mond, een ronde kin, en bruine haren en wenkbrauwen. Verder is er niets opmerkelijks waaraan men hem zou kunnen herkennen.

Wellicht zijn er twee dingen in Pieter zijn signalement die een hedendaagse lezer vreemd voor zullen komen. Ten eerste wordt de lengte vermeld in ellen, palmen en duimen. In de 19e eeuw is dit echter gewoon ons metrieke stelsel. Een el is dan een meter, een palm een decimeter, een duim een centimeter en een streep een millimeter. Pieter Fransen was dus 1 meter en 74 centimeter groot.

Ten tweede zal iemand van nu wellicht wat vreemd aankijken tegen die “ordinaire” mond van Pieter Fransen. Tegenwoordig heeft het woord ordinair echter een wat andere betekenis dan vroeger, toen het nog “gewoon” betekende. Dat Pieter een “ordinaire” mond had, wil dus niet zeggen dat hij een scheve bek met een slecht gebit had, maar dat er eigenlijk helemaal niets bijzonders aan viel te zien..

Dergelijke verklaringen van de Nationale Militie zijn net als doop of geboortebewijzen van bruid en bruidegom, eventuele acten van bekendheid, en begraaf – en overlijdensakten van ouders of grootouders, gewoonlijk aan te treffen als bijlagen bij de huwelijksakten. Deze huwelijksbijlagen, zoals we ze kortweg noemen, zijn in Groningen niet gescand, en staan dus ook niet op internet. Men kan ze hier bij de (studiezaalbalie van) RHC de Groninger Archieven aanvragen, als men het jaar en het nummer, of tenminste de datum van de huwelijksakte weet.

Het speciale en interessante van de militieverklaring is natuurlijk dat signalement van de bruidegom. Daardoor kan je je een beeld vormen van het uiterlijk van je voorvader. Pas na 1850 komt de fotografie op, maar dan duurt het bij verreweg de meeste families vaak nog decennia voordat de eerste foto’s van familieleden worden gemaakt. Voor de vroegere periode is zo’n signalement dan een aardige vervanging.

Zoals aan de militieverklaring van Pieter Fransen te zien is, werden dergelijke verklaringen afgegeven door de gouverneur oftewel de commissaris van de koningin in een provincie. Met de verklaring viel na te gaan of de bruidegom wel aan zijn verplichtingen had voldaan. Hij moest aan de loting hebben meegedaan en dan zijn uitgeloot, of zijn dienstplicht hebben vervuld, als hij tenminste niet afgekeurd was. Een Nederlandse man die zich aan loting, keuring en/of daadwerkelijke vervulling van de dienstplicht onttrok, kon dus ook niet trouwen. (Wel ongehuwd samenwonen, uiteraard.)

Zoals uit de militieverklaring van Pieter Fransen op te maken valt, behoorde hij tot de lichting 1823, waarbij hij in zijn lotingsdistrict het nummer 356 trok. Dat nummer was dermate hoog, dat hij niet in dienst hoefde. Van elke lichting had de staat indertijd maar een beperkt contingent nodig als landsverdedigers. Mannen als Pieter konden echter nog wel in dienst gaan als remplacant of plaatsvervanger voor iemand anders. Daarbij kregen ze dan een mooie som geld van degene die ze vervingen. Als ze helemaal geen kazerne van binnen zagen, moesten ze, als ze gezond van lijf en leden waren, toch vaak nog lid worden van de schutterij.

Met dank aan Tobias Wagenaar.

De herkomst van de poelier

Dat je het met militaire voorvaderen niet bepaald gemakkelijk hebt als genealoog, bewijst de zoektocht van Vincent Evers.

Diens vrouw Johanna Palmen stamt af van een Johannes Palmen, die in 1811 in de stad Groningen trouwde en hier als gepensioneerd soldaat een poelierszaak aan de Vismarkt dreef. Volgens de trouwacte en de latere overlijdensacte was Johannes in 1788 in Maastricht geboren. Diens ouders echter, staan niet in deze stukken genoemd, en bij nader inzien bleken het geboortejaar en de geboorteplaats ook nog eens natte vingerwerk.

In de Collectie Wolters van huwelijken in het Staatse Leger zat wel een huwelijk, gesloten in 1780 te Maastricht, van een Johannes Palmen met een Catharina Koegel, die afkomstig was uit Boerten oftewel Bourtange. Deze Johannes zou de vader van de andere Johannes kunnen zijn. Hij was dragonder in het regiment van Hessen-Cassel.  Dat hij en zijn vrouw in Maastricht kinderen kregen, bleek echter nergens uit.

In het archief van de Raad van State (Nationaal Archief te Den Haag) bevindt zich een stamboek met de vermelding van een Johannes Palmen bij het regiment dragonders van Massou. Deze Johannes verbond zich in 1776 aan het regiment; hij was toen 27 jaar oud en timmerman. Omdat de naam van het regiment verouderd was, daar het al sinds 1768 onder bevel stond van prins Frederik van Hessen-Kassel, zou het om dezelfde Johannes Palmen moeten gaan die in 1780 in Maastricht trouwde. Volgens het stamboek was hij geboren in Vlodrop en om die reden werd de zoektocht daar voortgezet. Echter zonder resultaat.

Vervolgens keek Evers naar de verplaatsingen van het regiment. Omstreeks het geboortejaar van de jonge Johannes bleek het gelegerd in vestingen in de Noord-Brabantse Langstraat. Maar het onderzoek naar een geboorte in een van deze plaatsen leverde evenmin iets op.
 
Uit Duitse bronnen bleek Evers inmiddels, dat de naam Palmen ook veel over de Limburgse grens voorkwam, in de richting van Aken. Daarom zocht hij verder in de collectie cd’s van de Erkelenzer Heimatverein, die zich bevindt in de bibliotheek van NGV Kempen- en Peelland.  En daar vond hij dan de missing link. Op 19 maart 1790 bleek in de Dionysuskerk van Übach-Palenberg gedoopt te zijn Joannes Josephus, zoon van Catharina Kugels – wier naam hier verder niet voorkomt – en Joannes Conradus Palmen.  De herkomst van de Groninger poelier was eindelijk bekend.

Met dank aan Vincent Evers, Heythuysen. Hij is graag bereid nadere informatie te verstrekken. Zijn mailadres: v.evers@telfort.nl

Redactioneel addendum

Een soldaat van Napoleon

In het overlijdensregister van Delfzijl over 1833 bevindt zich de doodsakte van Geert Onnes Siertzema, die in 1791 in diezelfde plaats geboren werd. Opmerkelijk is, dat de akte bestaat uit een brief van het Franse ministerie van oorlog, die meldt dat Geert ruim negentien jaar eerder als infanterist gestorven was in een hospitaal te Maagdenburg.

Geert was dus soldaat van Napoleon. Volgens de brief werd hij dat op 28 december 1812. Dan deed hij er vrij lang over om zijn regiment te bereiken, want volgens een brief de dato 16 november 1812 in het gemeente-archief van Delfzijl, moest hij zich op 18 november om 9.00 uur des ochtends met andere Delfzijlster ‘conscrits’ – zeg maar dienstplichtigen – melden op het stadhuis van Groningen.

In die periode, eind 1812, is de Grande Armée op de terugtocht uit Rusland. Eind november vond de slag bij de Berezina plaats, waar Nederlandese pontonniers in het ijskoude water een brug construeerden, waarover Napoleons rompleger ontkwam. Daar was Geert dus niet bij. Mogelijk heeft hij in oktober 1813 de grote Volkerenslag bij Leipzig meegemaakt. Maagdenburg bevindt zich ten noordwesten van die plaats, het zou maar zo kunnen zijn dat hij op de terugtocht van die slag ziek of gewond is geraakt.

Waarom het Franse ministerie van oorlog negentien jaar na het overlijden van Geert nog eens een brief naar Delfzijl stuurde, is onbekend. Je zou verwachten dat er eerst vanuit Delfzijl een verzoek om inlichtingen was gedaan, maar helaas, andere correspondentie dan de bovengenoemde is niet aangetroffen.

Met dank aan Mattheus Dijkema en Jeroen Hillenga.

‘Deserteur’ blijkt allang dood

Isaac Krips was net 21 jaar oud, toen hij op 15 februari 1814 overleed in het Militair Hospitaal te Groningen. Isaac was de zoon van een Leeuwarder barbier en maakte deel uit van de derde kompagnie der Friese Nationale Garde. Vanwege het beleg van Delfzijl, dat nog steeds door Franse troepen bezet was, lag zijn eenheid in Appingedam.

Isaacs overlijden werd bij de Burgerlijke Stand aangegeven door twee 'zieken majoors' van het Militair Hospitaal. Desondanks – en dat is eigenlijk best wel navrant – komt zijn naam voor op een lijst van deserteurs uit de Friese Nationale Garde, die de commandant daarvan anderhalve maand later opstelde en naar  Leeuwarden opstuurde. Op die lijst staan in totaal 96 manschappen en de commandant verzocht zijn superieuren om die voor de krijgsraad te dagen. Volgens de lijst was Isaac op 14 februari gedeserteerd. Waarschijnlijk lag hij toen al in het hospitaal. Kennelijk wisten zijn meerderen niet van zijn opname en bleven ze ook onkundig van zijn dood, zodat ze zijn naam een hele tijd later nog als deserteur opgaven.

Waaraan Isaac stierf is onbekend. In de ochtend van 12 februari, terwijl het zwaar mistte, ondernamen de Fransen ’s morgens nog met 300 man een uitval uit Delfzijl, waarbij ze in de omgeving van Geefsweer en Tuikwerd in een “scherp gevecht” raakten met 200 man van de Nationale Garde. Daarbij vielen aan de kant van de gardisten drie doden en twaalf gewonden, waarvan er vier zeer slecht aan toe waren. Wellicht liep Isaac bij deze schermutseling verwondingen op, en raakten zijn superieuren door de mist het zicht op hem kwijt.

Maar het is ook mogelijk dat hij ‘gewoon’ ziek was geworden. Het was een barre winter, er heerste strenge vorst, en de belegeraars hadden een groot gebrek aan goede winterkleding. Dat bevorderde hun gezondheid niet bepaald en vormde, naast het achterwege blijven van soldij, ook een voorname reden voor desertie. De 96 Friezen op de lijst van eind maart waren bij lange na niet de enigen die men daarvan verdacht.

Maar wat het geval van Isaac Krips ons vooral leert, is hoe instanties langs elkaar heen kunnen werken. Dat is iets waar je terdege rekening mee moet houden. Ga je als nazaat alleen maar af op zo’n lijst van deserteurs, dan komt je voorouder er heel slecht vanaf. Terwijl door de overlijdensakte een heel ander beeld ontstaat. Een en ander betekent dat je als onderzoeker liefst meerdere bronnen moet raadplegen, voordat je iets met zekerheid kunt vaststellen. Waar je slechts een enkele bron hebt, kan je slechts voorlopige conclusies trekken.

Literatuur over het beleg van Delfzijl:

• M. Busch, ‘Dagverhaal van de blokkade van Delfzijl in 1813 en 1814’, in: Bijdragen tot de geschiedenis en oudheidkunde inzonderheid van de provincie Groningen, deel I (1864), 324 – 363.
• Jaap Bottema, Delfzijl, schetsen uit de Franse tijd (Bedum 2004) 106 – 120.

Met dank aan Maarten Krips