Een bijbel met familienotities

Naar aanleiding van onze uitzending over de pijpekop waarop de naam van de gebruiker stond, meldde Kees Doesburg uit Gasselte zich met iets soortgelijks, namelijk een statenbijbel.
 
Deze statenbijbel blijkt anno 1818 gedrukt te Amsterdam en bevat voorin vier of vijf losse pagina’s met aantekeningen over enkele generaties van de boerenfamilie Doesburg, die tussen 1818 en 1882 respectievelijk in Harssens onder Adorp en het Onderwierumer en Onderdendamster gedeelte van de gemeente Bedum woonden. Via vererving kwam het stuk in bezit van Kees Doesburg, voor wie het aanleiding vormde om zich bezig te gaan houden met de geschiedenis van zijn familie.

Een van die bladen is hierboven gereproduceerd in een ietwat bewerkte vorm, omdat het origineel nogal donker is. Dit blad betreft Maria Daniëls Doesburg, geboren in 1837 te Harssens, in 1872 gehuwd met de landbouwer Berent Wolvius te Onderwierum, en overleden op Nieuwjaarsmorgen 1884 te Onderdendam.

Twee dingen intrigeren aan deze notitie: ten eerste is dat het woord “testament” en ten tweede de doopdatum van Maria.

De term testament zou kunnen slaan op een boek met de vier evangelies en de zendbrieven waarvan het schutblad los in de bijbel terechtgekomen is, maar ook op een notarieel testament, waarvan het losse blad in de bijbel het omslag was.

Wat betreft de doopdatum valt op de tijd die verliep tussen de geboorte (1837) en de doop van Maria (1858). Ze was 21 toen ze gedoopt werd, rijkelijk laat als het gaat om hervormden of gereformeerden. Volgens Kees Doesburg had de vader van Maria echter doopsgezinde ouders – diens moeder was een Rijkens en stamde uit een familie van Zwitserse mennonieten die nog Riche heette toen ze zich begin 18e eeuw in Sappemeer vestigde. En doopsgezinden lieten zich alleen als volwassenen dopen, ook als ze overgingen tot het hervormde of gereformeerde kerkgenootschap, wat in de 18e en vroege 19e eeuw redelijk vaak gebeurde.

Er zijn wel meer bijbels overgeleverd met aantekeningen van familiegebeurtenissen op de voor- en achterschutbladen en misschien is een relatief groot deel daarvan wel afkomstig van doopsgezinden. Door het niet hanteren van de kinderdoop kon het immers maar zo zijn dat mensen later in het duister gingen tasten wat betreft hun leeftijd. Dan kon je die geboortedata maar beter meteen noteren, dan was je dat voor.

In elk geval kreeg Maria Wolvius-Doesburg geen kinderen. Haar bijbel vererfde via een zijlijn van de familie Doesburg en kwam zo in handen van de man die het boek nu bezit.

Met dank aan Kees Doesburg.

Gratis cursus genealogie van de OU

Zelfs de meest ervaren genealoog steekt er nog wat van op, zo blijkt bij een korte bespreking in onze redactie van de cursus genealogie, die de Open Universiteit sinds kort gratis op haar website heeft staan. Deze cursus staat stil bij de Burgerlijke Stand, het bevolkingsregister,  voornamen en familienamen, doop-, trouw-, en begraafboeken, migratie, rechterlijke, notariële en fiscale archivalia en doet dat met linkjes naar artikelen die de inhoud verbreden en verdiepen. Achter elk onderdeel vindt de cursist bovendien vragen waarmee hij of zij de opgedane kennis kan toetsen. De cursus is heel uitgebreid en grondig, en voor iemand die van toeten noch blazen weet misschien iets te zwaar, maar aan de andere kant is de opzet dermate systematisch, dat een beginner heel goed beslagen ten ijs komt, als hij of zij alles tot zich neemt. We bevelen de cursus daarom graag aan.

’t Was wel mien laifste opa!’

In de nieuwste editie van het Groningse digitale tijdschrift Kreuze gaat Beno Doedens in op zijn werkzame leven als ambtenaar burgerlijke stand en bevolkingsregister in de gemeenten Termunten en Oude Pekela. Hij was er

"de man dij de akten kloar muik en inschreef."

Over de bevolkingsadministratie legt Doedens helder uit dat die net als de registratie van geboorte, huwelijk en dood al begon in 1811, maar dat in de eerste jaren nadien de bevolkingslijsten niet werden bijgehouden met verhuizingen, een lacune waarin op het platteland eerst vanaf 1850 werd voorzien. De nieuwe gemeentewet van die tijd schreef bijvoorbeeld voor dat ook in dorpen en gehuchten de huizen genummerd moesten worden:

"En wel der in dij hoezen woonde wer deur de gemaintesiktoares en zien ambtenoaren sekuur opschreven. Aale leden van t gezin kregen n blad in n groot bouk. Inwonende dainstboden kregen een apaart bouk, het dainstbodenregister, net as bewoners van gestichten en aarmhoezen."

Deze administratie bleef in opzet niet altijd gelijk, aldus Doedens. Vanaf 1920 werden de boeken vervangen door losse gezinskaarten en in 1938 kreeg elke inwoner een eigen persoonskaart. Ook van elke woning kwam er een woningkaart met daarop de bewoners van het huis. Dat alles vormde samen  het Bevolkingsregister. En het werk dat erbij kwam kijken qua mutaties (geboorte, dood, verhuizingen) noemde men de bevolkingsboekhouding, die overigens door de komst van de computer ook weer anders ingericht is. Voordat men nu op internet gaat kijken naar bevolkingsregisters: weliswaar zijn deze tot 1938 openbaar, maar helaas moet je er vaak nog voor naar gemeentehuizen, omdat de registers van veel plattelandsgemeenten nog niet op het internet staan.

Doedens mag dan al jaren gepensioneerd zijn, als genealoog is hij een groot liefhebber van computer en internet, zo vertelt hij in Kreuze. Van zijn eigen voorouders en verwanten heeft hij nu een database met ruim 7000 namen. Wat wel vaker wordt geconstateerd: ergens blijken we allemaal familie van elkaar. Zo ontdekte Doedens dat zijn oud-klasgenoot, kameraad, en scheidend Kreuze-redacteur Jan Blaauw aan hem verwant is. Wat ook geldt voor zijn voornaamgenoot Beno Hofman, de bekende stadshistoricus van Groningen:

"k Heb hom ais een stroombraifke stuurd om te vroagen woar hai zien veurnoam aan te danken het.  En joa heur, wie hebben Hindrik Benes Bulthuis oet Heveskes as gezoamenlieke veurolder. Dat was al veur de Fraanse tied."

Maar zijn genealogische onderzoek had voor Doedens nog een verrassing in petto. Hij kwam aan de weet dat zijn vader en diens stiefvader achterneven waren. Of er bij het tweede huwelijk van opoe sprake was van een verboden graad van bloedverwantschap vertelt Doedens er niet bij, maar door toedoen van sprookjes hebben stief(groot)ouders vaak ten onrechte een slechte naam, zo blijkt maar weer:

"t Was wel mien laifste Opa!"

Naschrift 6 juli 2011:

Van Beno Doedens ontvingen we nog de volgende aanvulling:

"Wat de verboden graad van bloedverwantschap betreft tussen mijn vader en zijn stiefvader: het waren achterneven in de mannelijke lijn. In feite was zijn stiefvader zijn oud-oom, als het zijn oud-tante was geweest, dan was er een huwelijksverbod geweest, eentje overigens die door dispensatie door de Koning wegens "gewichtige redenen" (en dat gewichtig is dan te lezen als eentje van gemiddeld 5 tot 7 pond, zeg maar zwangerschap) kon worden opgeheven. In het algemeen bestonden huwelijksbeletselen tussen bloed- en aanverwanten waaruit nakomelingenschap kon worden verwacht, maar deze konden door dispensatie worden opgeheven."

Burgerlijke stand uit de krant

Bovenstaande grafiek (die te vergroten is als je erop klikt) toont hoe vaak in de periode 1968 – 2010 het vaste woordenpaar “burgerlijke stand” per jaargang voorkwam in het Nieuwsblad en het Dagblad van het Noorden, in beide gevallen de meest gelezen krant in de provincie Groningen. Opvallend is de afname in de frequentie tussen 1968 en 1986. Na 1999 lijkt het woordenstel weer veel vaker te worden gebruikt.

Lijkt, want de schijn bedriegt hier een beetje. Vanaf 1999 wordt menig artikel namelijk meermalen genoemd in de database, soms tot wel tien maal toe. Waarschijnlijk hangt dit samen met het editiestelsel. Ook heeft de krant dan een lezersforum, waarvan een vaste deelneemster ambtenaar van de burgerlijke stand is. Zonder deze verschijnselen zouden de pieken na 1999 een stuk minder hoog geweest zijn. Toch is “burgerlijke stand” dan wel degelijk ook meer in het nieuws dan voordien, men denke dan aan de geboorte en aangifte van een stuk of wat prinsesjes, aan Imca Marina als ambtenaar van de burgerlijke stand in Midwolda, en, last but not least, het homohuwelijk en de bijkomende discussies over ‘weigerambtenaren’.

Wat ons hier vooral interesseert is echter de duikeling in de jaren zeventig. Die werd vooral veroorzaakt, doordat per 1 juli 1976 de rubriek met de burgerlijke standsgegevens van de gemeente Groningen uit het Nieuwsblad verdween. Hoewel de lijsten van ondertrouwden, getrouwden, bevallen echtparen en gestorvenen “door velen met gretigheid” werden gelezen, vond de gemeente Groningen het niet langer verantwoord deze gegevens collectief aan derden te verstrekken. Daarom zei ze de abonnementen op, die niet alleen kranten, maar ook bruidsfotografen, verzekeringsagenten en felicitatiediensten op deze gegevens hadden.

Het gemeentelijke besluit vloeide uiteraard voort uit de grotere aandacht voor bescherming van de persoonlijke levenssfeer oftewel privacy, een woord dat in de jaren zestig gangbaar werd en sindsdien grote opgang heeft gemaakt. Men denke ook aan de trammelant die gepaard ging aan de volkstelling van 1971, tevens de laatste volkstelling die ooit in Nederland gehouden is.

Dat het Nieuwsblad van het Noorden de burgerlijke standsrubriek moest stopzetten, betekende intussen de breuk met een zeer lange traditie. Al vanaf het tweede nummer, daterend van 6 juni 1888, had deze rubriek in de krant gestaan, eerst met gegevens uit de stad Groningen alleen, maar al vrij gauw gevolgd door die van Haren. De Winschoter Courant bevatte in 1880 zelfs al de burgerlijke standsgegevens uit de Oldambster gemeenten. Hoe zo’n rubriek ontstond, is mooi te zien aan de Leeuwarder Courant, die nog langer bestond. Tot 1864 gaf deze krant in  een paar regeltjes statische informatie over de aantallen geboortes, huwelijken en sterfgevallen , maar vanaf begin 1864 plaatste zij lijsten met namen van bevallen vrouwen (tenzij het om ongehuwd moeders ging), ondertrouwde en getrouwde stellen.

Groningen was als grote stedelijke gemeente een van de eerste die de verstrekking van collectieve burgerlijke standsgegevens aan kranten staakte. Op het platteland gingen gemeenten daar veel langer mee door. Zo bevat de Leekster Courant in 1982 nog de gegevens van gemeenten uit het Westerkwartier, terwijl het dorpsblad van Warffum anno 1988 nog een dergelijk hoekje had. Waar de akten zelf nog niet openbaar zijn, kan een genealoog dus ook in dergelijke rubriekjes gaan zoeken, als de woonplaats van de gezochte personen tenminste bekend is.

Workshop Alle Groningers

Via Loket voor Lief en Leed komen er steeds meer reacties van mensen, die bezig zijn met hun familiegeschiedenis en hierbij de website Alle Groningers gebruiken, maar zo niet voldoende kunnen vinden. Daarom organiseren de NGV afdeling Groningen en het RHC Groninger Archieven op 9 april een workshop, speciaal voor deze mensen.

Tijdens deze workshop kunt u zien wat er allemaal met Alle Groningers te vinden is en hoe u kunt beginnen met familieonderzoek aan de hand van gegevens van de Burgerlijke Stand uit de 19e en 20e eeuw. Deze website is één van de belangrijkste bij het zoeken naar Groninger voorouders. Daarnaast wordt GenLias veel gebruikt voor meer landelijk onderzoek.

De docenten en begeleiders hebben veel ervaring met familieonderzoek. Leden van de Nederlandse Genealogische Vereniging, de grootste organisatie van en voor mensen die bezig zijn met familiegeschiedenis, treden als zodanig op. Er staan computers klaar, dus u hoort en ziet niet alleen de uitleg, maar kunt ook zelf aan de slag, eerst door de voorbeelden van de docent te volgen en later door uw eigen zoekvragen in te vullen. Uiteraard kunt u ook vragen stellen over uw eigen onderzoek.

De workshop duurt anderhalf, inclusief een korte pauze, en vindt twee maal plaats op zaterdag 9 april in het gebouw van RHC de Groninger Archieven, Cascadeplein 4 te Groningen.

• Workshop A: ’s ochtens van 10.30 tot 12.00 uur
• Workshop B: ’s middags van 13.30 tot 15.00 uur

De kosten bedragen € 5. Deze prijs is inclusief een kopje koffie of thee en informatiemateriaal. Bij de Groninger Archieven is parkeergelegenheid beschikbaar.

Aanmelding kan tot en met woensdag 5 april 2011, maar deelnemers worden toegelaten in volgorde van de ontvangst van de aanmelding en vol=vol. U mailt uw aanmelding naar info@groningerarchieven.nl en geeft daarbij aan, welke workshop u wilt volgen. Van ons ontvangt u vervolgens een bevestiging per mail met bericht over de betaling.

De herkomst van de poelier

Dat je het met militaire voorvaderen niet bepaald gemakkelijk hebt als genealoog, bewijst de zoektocht van Vincent Evers.

Diens vrouw Johanna Palmen stamt af van een Johannes Palmen, die in 1811 in de stad Groningen trouwde en hier als gepensioneerd soldaat een poelierszaak aan de Vismarkt dreef. Volgens de trouwacte en de latere overlijdensacte was Johannes in 1788 in Maastricht geboren. Diens ouders echter, staan niet in deze stukken genoemd, en bij nader inzien bleken het geboortejaar en de geboorteplaats ook nog eens natte vingerwerk.

In de Collectie Wolters van huwelijken in het Staatse Leger zat wel een huwelijk, gesloten in 1780 te Maastricht, van een Johannes Palmen met een Catharina Koegel, die afkomstig was uit Boerten oftewel Bourtange. Deze Johannes zou de vader van de andere Johannes kunnen zijn. Hij was dragonder in het regiment van Hessen-Cassel.  Dat hij en zijn vrouw in Maastricht kinderen kregen, bleek echter nergens uit.

In het archief van de Raad van State (Nationaal Archief te Den Haag) bevindt zich een stamboek met de vermelding van een Johannes Palmen bij het regiment dragonders van Massou. Deze Johannes verbond zich in 1776 aan het regiment; hij was toen 27 jaar oud en timmerman. Omdat de naam van het regiment verouderd was, daar het al sinds 1768 onder bevel stond van prins Frederik van Hessen-Kassel, zou het om dezelfde Johannes Palmen moeten gaan die in 1780 in Maastricht trouwde. Volgens het stamboek was hij geboren in Vlodrop en om die reden werd de zoektocht daar voortgezet. Echter zonder resultaat.

Vervolgens keek Evers naar de verplaatsingen van het regiment. Omstreeks het geboortejaar van de jonge Johannes bleek het gelegerd in vestingen in de Noord-Brabantse Langstraat. Maar het onderzoek naar een geboorte in een van deze plaatsen leverde evenmin iets op.
 
Uit Duitse bronnen bleek Evers inmiddels, dat de naam Palmen ook veel over de Limburgse grens voorkwam, in de richting van Aken. Daarom zocht hij verder in de collectie cd’s van de Erkelenzer Heimatverein, die zich bevindt in de bibliotheek van NGV Kempen- en Peelland.  En daar vond hij dan de missing link. Op 19 maart 1790 bleek in de Dionysuskerk van Übach-Palenberg gedoopt te zijn Joannes Josephus, zoon van Catharina Kugels – wier naam hier verder niet voorkomt – en Joannes Conradus Palmen.  De herkomst van de Groninger poelier was eindelijk bekend.

Met dank aan Vincent Evers, Heythuysen. Hij is graag bereid nadere informatie te verstrekken. Zijn mailadres: v.evers@telfort.nl

Redactioneel addendum

Niet openbaar is betrekkelijk

Contacten van de redactie met de gemeente Groningen hebben ertoe geleid dat deze gemeente bijdragen gaat leveren voor dit weblog. Vandaag plaatsen we de eerste twee.

Als gemeente Groningen beheren wij de burgerlijke stand. Daarom publiceren wij vanaf nu regelmatig op deze site over alles wat met de hedendaagse burgerlijke stand te maken heeft.

De gemeente bewaart 50 jaar lang alle overlijdensakten voordat ze naar de Groninger Archieven gaan. Huwelijksakten liggen 75 jaar bij ons in de kluis. Voor geboorteakten is deze termijn 100 jaar.

Heeft u voor familieonderzoek een afschrift nodig van een akte van de burgerlijke stand? Dan kunt u in beginsel zo’n afschrift bij de gemeente opvragen als u kunt aantonen dat u hierbij een ‘gerechtvaardigd belang’ heeft. Informeer bij ons wat de mogelijkheden zijn.

                                                   Sander van der Zwaag

Een overbodig decreet

Zoals bekend, stelde Napoleon in 1811 naast de Burgerlijke Stand het dragen van familienamen verplicht in het ingelijfde Nederland. Wie geen vaste achternaam had moest er dus een aannemen en daarvan aangifte doen. Maar hoeveel mensen in Stad en Lande hadden er eigenlijk nog geen achternaam?

Het wordt wel eens voorgesteld alsof iedereen anno 1811 een nieuwe familienaam aannam, maar dat is nogal overdreven. Mensen die er al een achternaam hadden, hielden die meestal aan. Vooral beter gesitueerden, zoals landadel, stadsbestuurder, gezeten burgers en dikke boeren droegen al generaties een familienaam. Wel waren zulke namen op het platteland minder in zwang dan in de stad.

Of het nu plattelanders of stedelingen waren, wie geen familienaam had, werd voor 1811 gewoonlijk aangeduid met een patroniem. Dat is een naam die verwijst naar de vader. Zo heette een Jan die zoon van een Pieter was Jan Pieters, en een Pieter die zoon van een Jan was Pieter Jans. Juist omdat sommige voornamen veel voorkwamen, ontstond er verwarring, waardoor mensen, om ze van gelijknamigen te onderscheiden, een achternaam kregen of namen die bijvoorbeeld verwees naar hun beroep (Bakker, Smid), de plaats waar ze woonden (Veen, Bos), of de (uiteindelijke) plaats van herkomst (Van Bergen, Emmelkamp, Lutterop). Ook het dragen van zulke namen werd in 1811 meestal gewoon voortgezet.

Het gebied in de gemeente Groningen dat nu door Oosterpoort en De Meeuwen wordt ingenomen, behoorde voor 1811 tot een overgangszone tussen de omwalde stad en het platteland. Als je voor dit gebied dus zou kunnen bepalen hoeveel mensen al een achternaam droegen, heb je meteen ook een aardige indicatie voor stad en land beide.

Om nu te kijken hoe het in dit gebied voor 1811 zat met het dragen van achternamen, heb ik uit de doopboeken van de gereformeerde (= hervormde) gemeente Groningen, de kerk waarbij het gros van de bevolking aangesloten was, uit de periode vanaf 1640 alle namen genoteerd van de vaders met een adres buiten de Oosterpoort, aan de Oosterweg, bij de Barkmolen, buiten het Kleinpoortje etc.  en vervolgens gekeken welk deel er een achternaam droeg. Om al te kleine getallen en daarmee te grote schommelingen er wat uit te halen, zijn de resultaten per vijf jaar gegroepeerd (waarbij de nominale aantallen uiteenlopen van 16 tot 140) en vervolgens de percentages berekend van de vaders die al een achternaam droegen:

 

Zoals aan de grafiek (klik erop om deze groter te maken) te zien is, droeg in de zeventiende en de eerste decennia van de achttiende eeuw nog geen 20 % van de vaders een achternaam. De percentages schommelden tussen 0 en bijna 19 %, het gemiddelde zal ongeveer op 10 % hebben gelegen. In de jaren 1740 en 1770 komen de percentages voor het eerst boven 20 % uit, wat wijst op groei van het aantal dragers van een achternaam. Echt schot in het dragen van zo’n naam zit er in de jaren vanaf 1780, de percentages groeien dan van ruim 30 % gemiddeld tot bijna 50 %.

Met andere woorden, het aantal achternaamdragers groeide hier van eentiende rond 1700 tot de helft even na 1800. Ook zonder Napoleon was die ontwikkeling wel doorgegaan. Zo bezien was zijn decreet overbodig.

                                                                 Harry Perton

NB: Dit stukje is in iets andere vorm verschenen in De Oosterpoorter van december 2010

Bronnen:

Doopboeken gereformeerde (= hervormde) gemeente Groningen, 1641 – 1811

Decreet van Naamsaanneming:
http://nl.wikisource.org/wiki/Decreet_van_Naamsaanneming?

J. Meinema, ‘De aanneming van familienamen in 1812’, Groningse Volksalmanak 1967, 64 – 75.

Lezing over namen

 Het Streekhistorisch Centrum in Stadskanaal organiseert op zondag 20 maart een lezing over de verspreiding van voornamen en familienamen in Nederland. Spreker is Gerrit Bloothooft, onderzoeker bij de Universiteit Utrecht, tevens verbonden aan het Meertensinstituut in Amsterdam.

Bloothooft zal ingaan op de achtergrond van naamgeving, het vernoemen naar voorouders of het kiezen van modenamen, en de verspreiding van namen over Nederland. Ook behandelt hij het vinden van de juiste personen bij het doen van genealogisch onderzoek vanuit naamkundig perspectief.

Bij het Meertensinstituut was Bloothooft nauw betrokken bij de ontwikkeling van de Nederlandse Familienamenbank en Voornamenbank. In de Familienamenbank zijn alle 314.000 namen opgenomen die in 2007 bij de Gemeentelijke Basisadministratie voor 16 miljoen mensen met de Nederlandse nationaliteit geregistreerd zijn. Op de Voornamenbank staan maar liefst 500.000 verschillende namen met hun voorkomen en populariteit in Nederland.

Plaats: SHC, Ceresstraat 2 Stadskanaal
Datum en tijd: zondag 20 maart 2011, 14.30 uur
Entree: € 3,50 (donateurs SHC € 2,00)
Reserveren: 0599 – 612.649

Meertens, mythe en spelling

Ook het Meertens Instituut in Amsterdam besteedt nu aandacht aan 200 jaar burgerlijke stand. Maar dan vooral vanuit zijn naamkundige missie. Op zijn website bestrijdt het bijvoorbeeld de mythe dat we onze achternamen te danken hebben aan Napoleon:

"…de genealogen die inmiddels de archieven van de burgerlijke stand doorgespit hebben, weten dat dat voor de meeste namen niet opgaat. Genealogen kunnen achternamen soms tot diep in de Middeleeuwen herleiden. Toch zijn de eerste decennia van de 19e eeuw ook naamkundig van belang: door de invoering van de burgerlijke stand in 1811 werd in feite het proces van familienaamvorming afgerond, namen die daarvoor nog aan verandering onderhevig waren kregen hun definitieve vorm."

Een heel zinnige opmerking maakt het Meertens Instituut, waar het gaat over de spelling van familienamen. Het invoeren van een gestandaardiseerde spelling viel zo´n beetje samen met die van de burgerlijke stand, en wie zich bezighoudt met de geschiedenis van de eigen voorouders, dient daar terdege rekening mee te houden:

"Er vigeerden verschillende spellingsmethoden. Juist in 1804 werd er met de spelling-Siegenbeek een poging tot normalisatie ondernomen, maar de spellingsverschillen van de namen in die jaren laten zien dat de spellingsvoorschriften bepaald nog niet algemeen waren doorgevoerd."